Bir Virüs Katliamı - İspanyol Gribi

1918 “İspanyol gribi” pandemisi bir yıldan kısa sürede, dört yıl süren Birinci Dünya Savaşı’ndan katbekat fazla can kaybına, dünya genelinde tahminen 40-100 milyon ölüme yol açmıştır. Örneğin Amerikan savaş zaiyatının neredeyse %80’i savaştan değil gripten kaynaklanmıştır. Aynı yüzyılın öteki (1957-1968) grip pandemileri için sırasıyla %0,02-0,03 ve %0,01-0,02 olan küresel ölüm oranı (mortalite) 1918 pandemisi için %2,5 civarındadır, yani 1918 andemisi dünya genelinde diğer pandemilerden 100 kat daha ölümcül seyretmiştir.

Aşırı yüksek ölüm oranı dışında 1918 pandemisini kendinden önceki ve sonraki grip pandemilerinden ayıran bir karakteristik özelliği, küçük çocuklar ve yaşlılardan çok sağlıklı genç yetişkinleri öldürmesi olmuştur. Grip o güne kadar (ve o günden sonra ve bugüne dek de) daha çok çocuk ve yaşlıları ve de kronik sağlık sorunları olan kişileri tehdit eden bir hastalık olduğundan, 1918’deki pandemi olağandışı bir özellik taşır.

1918 salgını, bir salgının “pandemi” sayılabilmesi için tanımlanmış olan epidemiyolojik ve virolojik iki kritere göre de bir pandemidir. Epidemiyolojik olarak, çok yüksek bir bir mobidite (Morbidite oranı hastalığa tutulmuş ama hayatta kalmış olan hastaların hastalık sonucu ölmüş insanlara oranı) ve mortaliteye (ölüm oranı) ulaşarak dünya genelinde yayılmıştır. (Sadece gemilerin uğramadığı izole adalar yayılımın dışında kalmıştır.) Virolojik olarak, pandemiden sorumlu virüs öteki tip virüslerden farklı, yeni bir Influenza A alt tipi olmuştur. Virüs gelişen küresel gelişim ağı, buharlı taşımacılık ve I. Dünya Savaşı nedenli transatlantik asker hareketleri sayesinde insanoğlunun o dönem henüz pek alışık olmadığı bir epidemik süratle örneğin 19. Yüzyıldaki kolera ve veba salgınlarından çok daha hızlı bir biçimde, birkaç ay içinde tüm kıtalar genelinde yayılmıştır.

Küresel genel seyri göz önüne alındığında “İspanyol gribi” pandemisi dünya genelinde 3 dalga halinde seyretmiştir. 1918 Mart-Ağustos dönemindeki olağan gribi andıran, hafif belirtili ve hastalık süreçli ilk dalga, 1918 Eylül-Aralık dönemindeki çok yüksek ölüm oranlı ikinci dalga ve 1919 Ocak-Mayıs dönemindeki artçı, üçüncü dalga.

1918 Pandemisi Avruap’da başlamamıştır. Hastalığın “İspanyol gribi” olarak adlandırılmasının nedeni salgının İspanya’da başlaması değil, İspanya’nın I.Dünya Savaşı’nda tarafsız kaldığından hastalığa ve hızlı yayılımına dair haberlerin diğer ülkelerde sansüre uğrarken, İspanyol medyasında geniş yer bulabilmiş olmasıdır. Böylece diğer ülkelerdeki insanlar tarafından “İspanyol grip salgını” sözlerle anılacak ve sonrasında adı “İspanyol gribi” kalacak olan hastalıktan ilk önce Madrid halkı haberdar olmuştur. Dünya basınında 1918 pandemisine dair ulusal düzeyde ilk haber İspanyol ABC gazetesinde 22 Mayıs 1918 tarihinde çıkmıştır.

1918 gribinin ortaya çıktığı yer olarak ABD olarak kabul görmüştür. Belgelenen ilk vakalar Mart 1918’den itibaren ABD’deki Kansas askeri üslerinde olmuştur. İlk resmi vakalar Kansas’ta görülmüş olsa da, örneğin, virüs ABD’ye Çin’den gelen göçmen işçiler tarafından taşınmış olabilir. Dolayısıyla 1918 pandemisinden sorumlu virüsün tam nerede ne zaman ortaya söylemek çok da mümkün değildir.

Virüsün coğrafi kökeni gibi hayvan kökeni de hala kesin değildir. Kimi kez türler arası bariyeri aşarak kuşlardan direkt domuz ve insanlara geçen kuş kökenli bir virüs olduğu, kimi kez de farklı virüsler arasında genetik karışım sonucunda ortaya çıktığı ileri sürülmüştür.

1980’lerde virüsü bulmanın ve yeniden üretmenin buna değmeyecek kadar tehlikeli olduğu düşünülmüşse de DNA ve RNA’yı anlamayı olanaklı kılan teknolojik gelişmelerin ardından, korkulardansa virüsü inceleme isteği ağır basmıştır. Alasaka’nın donmuş topraklarında gömülü bulunan ve böylece dokuları korunmuş olan kurbanlar gibi, 1918 pandemisi kurbanlarından alınan örneklerden virüse ait genetik yapı izole edilmiştir. Bu materyal incelenerek 1997-2005 yıllarında virüsün genetik dizilimi çözümlenmiştir. Elde edilen sonuçlar virüsün kuş kökenli olduğunu, virüsün genetik karışımdan ziyade kuş kökenli bir virüsün insana doğrudan adaptastonundan doğduğu öne sürülmüştür.

1918 Pandemisinin başlangıcı baharda (Mart) ABD’de başlayıp yaza dek süren ilk dalga pek az dikkat çekmiştir. Bunun en önemli nedeni bu dönemde hastalığın hafif seyretmiş ve dolayısıyla düşük ölüm oranına yol açmış olmasıdır.

I.Dünya Savaşı sırasında Atlas Okyanusu’nda askeri nakliye gemileri üzerinden gerçekleşen yoğun insan trafiği, pandeminin dünyada çok hızlı bir biçimde yayılmasını sağlamıştır.

Pandeminin 2.dalgasına ait ilk vakalar Avrupa’nın başlıca askeri tahliye ve nakil noktalarından olan Brest(Fransa)’te meydana gelmiştir. 2.dalga burada askerlerin konakladığı geçici kamplarda yayıldıktan sonra haftalar içinde Fransa genelinde, sonra Fransa’nın Lüksemburg ve Almanya gibi komşularında ve nihayet Avrupa genelinde yayılmıştır. Avrupa ülkelerinin doğuya doğru taramaya devam ederek karadan Asya’ya ulaşmıştır. Aynı esnada Brest’ten Boston Limanı’na asker nakleden gemiler vasıtasıyla pandemi Amerika’ya ulaşmış peş peşe Boston, New York, Philadelphia, Baltimore gibi metropolleri sarmış, ardından kara ve demiryolları vasıtasıyla hızla iç kesimler boyunca ilerleyerek ülkenin batı kıyısına ulaşmıştır. Henüz Aralık ayı itibarı ile ABD genelinde 20 milyon insan –o dönemki ABD nüfusunun 1/5’i- enfekte olmuş, bunlardan 450.000’i ölmüştür. 1918, 20.yüzyıl boyunca ABD nüfusunun azaldığı tek yıl olmuştur.

Kuzey Amerika kıtasındaki yayılım ABD’den aynı zamanda kuzeye çıkarak Kanada’yı, ve güneye inerek Meksika’yı kapsamına alırken aynı aracılar (askeri nakliyat) sayesinde Afrika’ya giren 2. Dalga, bu kıtada da benzer bir biçimde yayılmıştır. Böylece savaşın kimi ülkeler için sona erdiği, kimileri için son haftalarına girdiği bir dönemde sivil halk için cephelerdeki uzak düşmanın yerini her an havadan solunan virüs almıştır. Pandemi süresince 1918 yılı dünya nüfusunun neredeyse 1/3’ü –yaklaşık 500 milyon kişi- enfekte olmuştur.

1918 pandemisinde ölüm oranları, çocuk ve yaşlılarda yükselen olağan grip ölüm oranlarından farklı sıradışı bir grafik çizmiştir. Çok küçük çocuklarda yüksek olan ölüm oranı, yaşla birlikte önce azalarak sonra tekrar artmış, 30 yaş dolaylarında zirve yapmış, ardından yaşla birlikte tekrar düşüş ve yükselişe geçmiştir. Yani 1918 Pandemisinin moratlite grafiği U şeklinde tipik grip mortalite grafiği yerine W şeklinde bir görünüm arz etmiştir.  Bu sebeple yüksek yayılım sonucunda şehirlerde hem sağlık, eğitim, toplu taşıma gibi kurumsal hizmet sistemlerinde, hem de özel ticari kuruluşlarda ve endüstride ciddi bir personel açığı baş göstermiştir.

İspanyol gribinin ölüm oranı toplama bakıldığında en yakın rakipleri olan çiçek yada vebanın ölüm oranı ile kıyaslanabilir, ancak toplam süre göz önünde bulundurulmalıdır. Çiçek ve veba hastalıkları yüz milyonlarca can almışsa da bunu on yıllarca süren bir takvimde yapmıştır. İspanyol gribi ise 40-100 milyon ölüme bir yıl gibi kısa sürede özellikle ölümcül 2. ve 3. Dalgalar esas alınacak olursa aylar içinde ulaşmıştır.

Kaynak:M.K.Temel, H.Ertin, "1918 Grip Pandemisi Kıssasından COVID-19 Pandemisine Hisseler", Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Dergisi , Ocak 2020,